Brak obrońcy jako bezwzględna przyczyna odwoławcza

Kiedy należy obligatoryjnie powołać obrońcę?

Kiedy brak obrońcy w takich przypadkach stanowić będzie bezwzględna przyczynę odwoławczą?

Oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu karnym, gdy:

• nie ukończył 18 lat; 
• jest głuchy, niemy lub niewidomy;
• zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona;
• zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny;
• gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę (art. 79 k.p.k.);
• postępowanie toczy się przed sądem okręgowym, a oskarżonemu zarzucono zbrodnię (art. 80 k.p.k.).

Co może wskazywać, na uzasadnione wątpliwości co do stanu oskarżonego?

Sąd może mieć takie wątpliwości, gdy oskarżony jest np. osobą starszą lub schorowaną. Przejawem, tego jest wydanie przez sąd postanowienia o powołaniu biegłego na okoliczności ewentualnych zaburzeń psychicznych lub preferencji seksualnych i ich wpływu na poczytalność oskarżonego. Innym przykładem jest gdy powołano biegłego na fakt aktualnego stanu psychicznego oskarżonego i oceny czy stan ten pozwala na prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny. Jeśli zlecono taką opinię, to bez wątpienia wątpliwości zaistniały. 

Sąd powinien także zwrócić uwagę, czy oskarżony podejmował jakiekolwiek czynności procesowe, mające na celu obronę swojej osoby. Na przykład, czy złożył wniosek dowodowy, powoływał własnych świadków, składał zastrzeżenia do opinii biegłych itp. Jeśli oskarżony pozostawał bierny to trudno twierdzić, że mógł on prowadzić obronę w sposób samodzielny i rozsądny. 

Gdy sąd nie powoła obrońcy w przypadku obrony obligatoryjnej…

…sąd odwoławczy musi uchylić zaskarżone orzeczenie (art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k.).

Jak wskazał Sąd Najwyższy bezwzględna przyczyna odwoławcza jest, gdy sąd zignoruje fakt, że oskarżony, powinien mieć obrońcę. Nie można konwalidować uchybienia, gdy obrońca pojawił się dopiero na późniejszym etapie procesu, a wcześniej oskarżony nie miał obrońcy. (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 lipca 2005 r., sygn. akt I KZP 25/05).

W sytuacji, w której powołano obrońce z urzędu dopiero na samym końcu postępowania sądowego, nie sposób uznać, że czynności np. rozprawy, które przeprowadzono bez jego udziału, stanowią o prawidłowej realizacji prawa do obrony i korzystania z obrońcy.

Przeprowadzenie czynności procesowych w postępowaniu bez udziału obrońcy, powinno skutkować ich powtórzeniem, tak by umożliwić oskarżonemu skuteczną obronę. Brak obrońcy nie może zostać konwalidowany przez sąd.