Granice oskarżenia, co może być przedmiotem osądu?

Przedmiot osądu

Zgodnie z zasadą skargowości, zawartą w art. 14 § 1 k.p.k., przedmiotem osądu może być tylko to zdarzenie faktyczne, które zostało ujęte w akcie oskarżenia. To zdarzenie faktyczne prokurator ubiera w szatę prawną zarzucanego czynu zabronionego jako zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej. Kiedy zatem może dojść do wyjścia poza granice oskarżenia?

Zmiana kwalifikacji prawnej czynu

Sąd jest związany ramami zdarzenia faktycznego. Może więc dokonywać zmian w opisie zarzucanego czynu, a w konsekwencji, jego kwalifikacji prawnej. Zmiany te jednakże nie mogą spowodować przypisania oskarżonemu innego zachowania niż odzwierciedlającego to zdarzenie.

Zmiana opisu czynu a konieczność wydania nowego postanowienia o przedstawieniu zarzutów

Zgodnie z poglądem większości doktryny, nie każda zmiana opisu powoduje konieczność wydania nowego postanowienia, a tylko taka, która ma przymiot istotnej. Nie jest wymagane uzupełnienie zarzutów w przypadku, gdy zmiana opisu czynu obejmuje nieistotne jego elementy. Konieczność dokonania takiej zmiany zachodzi niezależnie od tego, czy jest ona na korzyść, czy na niekorzyść podejrzanego. 

Wytyczne „istotnej zmiany opisu czynu”

Zwrot „czyn w zmienionej w istotny sposób postaci” zawiera elementy ocenne, dlatego też konieczna jest analiza konkretnego czynu i jego okoliczności. Należy wskazać, że wytyczne mogą również posłużyć do oceny czy sąd korzystając z treści art. 399 k.p.k. nie wychodzi poza granice aktu oskarżenia. W literaturze wskazuje się, że chodzi:

• Uzupełnienie, że czyn popełniony jest przestępstwem ciągłym. Oznacza to, że czyn popełniono wspólnie i w porozumieniu z innymi osobami, zwiększył się w istotny sposób rozmiar szkody itp.;
• Sytuację, gdy obraz uległ zasadniczym zmianom;
• Zmiany, które wiążą się z istotą czynu, przedmiotem ochrony, przedmiotem zamachu, rodzajem czynności wykonawczej, a także datą, czasem i miejscem przestępstwa, rodzajem i rozmiarem szkody, osobą pokrzywdzonego, mające wpływ na odpowiedzialność podejrzanego;
• Zmiany w zakresie strony przedmiotowej przestępstwa, a więc okoliczności popełnienia czynu, np. czasu, miejsca, skutków czynu, form popełnienia czynu,
• Nie tylko o zmianę w zakresie form zjawiskowych i stadialnych czynu, ale także zmianę tzw. modalnych okoliczności czynu. Czasu, miejsca, sposobu popełnienia oraz rozmiaru szkody lub następstw czynu.
• Przekształcenie czynu, które ma lub może mieć znaczenie dla ustalenia zakresu odpowiedzialności karnej podejrzanego. Przykład: zarzucenie czynu w typie kwalifikowanym lub zasadnicza zmiana opisu czynu bez zmiany jego kwalifikacji;
• Elementy stanu faktycznego, jak czas i miejsce popełnienia przestępstwa, wysokość szkody, forma zjawiskowa i stadialna lub gdy ujawnione zostaną nieznane poprzednio elementy wchodzące w skład czynu ciągłego;
• Zmianę elementów czynu, które nadają mu nową postać, a przy tym nie wchodzi w grę nowy czyn. Przykład: czasu, miejsca, sposobu popełnienia oraz skutków, a zwłaszcza wysokości powstałej szkody, form zjawiskowych i stadialnych czynu;
• Zmianę wpływającą istotnie na przykład na sytuację podejrzanego lub sposób obrony.

Zmiana opisu czynu a formy stadialne

Zarzucenie czynu w zmienionej w istotny sposób postaci ma miejsce wtedy, gdy pomiędzy czynem nowo zarzuconym a zarzuconym poprzednio zachodzi tożsamość ontologiczna.

Tożsamość ta zachodzi pomiędzy fazą dokonania a fazą usiłowania danego czynu. W przypadku usiłowania sprawca wkracza już bezpośrednio w fazę realizacji zachowania składającego się na realizację znamion czynu zabronionego. Przykład: Jeżeli sprawca dokona zabójstwa strzałem z broni palnej i chybi to jest to realne zachowanie, choć ma różny skutek.

Nie ma zaś tożsamości pomiędzy fazą usiłowania lub dokonania a fazą przygotowania, na którą składają się zupełnie inne zachowania sprawcy. Dlatego zmiana kwalifikacji prawnej, np. z usiłowania popełnienia danego czynu na jego przygotowanie, stanowi zarzucenie zupełnie innego czynu. 

Podobnie istotną zmianą postaci czynu jest zmiana co do sprawstwa pojedynczego albo współsprawstwa. Taka zmiana to również modyfikacja związana z okolicznościami modalnymi albo też miejscem czy czasem popełnienia niektórych czynów. Na przykład modyfikacja okresu popełnienia czynu zabronionego w przypadku przestępstwa trwałego, jakim jest choćby niealimentacja.

Sprawstwo, sprawstwo kierownicze, polecające, podżeganie i pomocnictwo, a istotna zmiana opisu czynu

Zasadnicze wątpliwości powstają w zakresie przejścia ze sprawstwa – czy odwrotnie – na sprawstwo kierownicze albo polecające, a także na pomocnictwo lub podżeganie. Stanowią bowiem one samoistne typy czynu zabronionego. Często ich zaistnienie następuje w innym czasie i miejscu niż zachowanie sprawcy. „Nie jest możliwa zmiana zarzutu zabójstwa na udzielenie sprawcy pomocy do zatarcia śladów zabójstwa oraz niezawiadomienie o jego popełnieniu”. (Wyrok składu 7 sędziów SN z dnia 30 września 2009 r., sygn. akt I KZP 1/09). W takim przypadku mamy do czynienia z wyjściem poza granice oskarżenia.

Analiza granic oskarżenia

Analizy granic oskarżenia powinniśmy dokonywać poprzez pryzmat nie tylko samej treści zarzutów, ale powinniśmy ściśle powiązać ją z zebranymi w sprawie dowodami, te bowiem tworzą stan faktyczny spraw. Element zebrania i gromadzenia materiału dowodowego jest istotną kwestią przy określaniu zdarzenia historycznego, To bowiem suma zebranych materiałów w sprawie tworzy granice w jakich mogą poruszać się organy państwowe. Przedstawiony oskarżonemu w akcie oskarżenia materiał dowodowy jest dla niego informacją, a z drugiej strony gwarancją przed czym ma się bronić. Rozszerzanie pola potencjalnej obrony jest w rzeczywistości naruszaniem prawa do obrony. Powoduje to, że relatywizm zaciera granice skargi i daje pole do całkowicie dowolnego kształtowania podstaw oskarżenia, bez względu na czas kiedy ujawnią się fakty sprzeczne z poprzednimi ustaleniami organu prokuratorskiego.